جنگ روسیه و اوکراین چگونه باعث بحران جهانی غذا شد؟

قیمت‌های جهانی غذا،‌پیش از این‌ها نیز در حال افزایش بود. حالا جنگ اوضاع را بدتر کرده و مانع از رسیدن حدود ۲۰میلیون تن غلات اوکراینی به خاورمیانه، شمال آفریقا و بخش‌هایی از آسیا شده‌است. هفته‌ها مذاکرات بر سر تامین راه‌هایی ایمن برای خروج غلات از بنادر دریای سیاه اوکراین به نتیجه نرسیده و با فرارسیدن فصل برداشت تابستانی محصولات، فوریت‌ها نیز افزایش یافته‌است.

«آنا ناگورنی»، عضو هیأت مدیره دانشکده اقتصاد «کی‌یف» گفته: «این باید در چند ماه آینده اتفاق بیفتد. در غیر این صورت، پیشامدها وحشتناک خواهد بود.» او می‌گوید ۴۰۰میلیون نفر در سراسر جهان به منابع غذایی اوکراین وابسته‌اند. تشکیلات غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) پیش بینی کرده که تا ۱۸۱ میلیون نفر در ۴۱ کشور ممکن است امسال با بحران غذایی یا سطوح بدتری از گرسنگی مواجه شوند.

وضعیت چیست؟

به طور معمول، ۹۰درصد گندم و سایر غلات از مزارع اوکراین از طریق دریا به بازارهای جهانی ارسال می‌شود. محاصره روسیه در سواحل دریای سیاه اما فرایند ارسال را متوقف کرده‌است. مقداری غلات نیز از طریق راه‌آهن، جاده و رودخانه در اروپا تغییر مسیر داده می‌ شود. این مقدار اما در مقایسه با مسیرهای دریایی بسیار ناچیز است.

«مارکیان دمیتراسویچ»، معاون وزیر کشاورزی اوکراین، از قانون‌گذاران اتحادیه اروپا درخواست کمک برای صادرات غلات بیشتر کرد. این درخواست شامل توسعه استفاده از بندر رومانیایی در دریای سیاه، ساخت پایانه‌های باربری بیشتر در رودخانه دانوب، و کاهش تشریفات اداری برای عبور بار در مرز لهستان است. اما این به این معنی است که نیازمندان به غذا، فاصله زیادی با آن دارند.

اکنون برای بازگشت به دریای مدیترانه باید تمام راه‌های اروپا را طی کنید. «جوزف گلوبر»، پژوهشگر ارشد موسسه تحقیقات سیاست غذایی بین‌المللی در واشنگتن، گفت: «این مساله هزینه‌های زیادی را به غلات اوکراینی اضافه کرده است». گلوبر همچنین گفت که میزان صادرات غلات اوکراین از زمان آغاز جنگ، با کاهش بیش از ۶ میلیون تن، به ۱.۵ تا ۲ میلیون تن در ماه رسیده‌است. صادرات غلات روسیه نیز دچار اختلال شده‌است.

مسکو استدلال می‌کند که تحریم‌های غرب علیه صنایع بانکی و کشتیرانی روسیه، صادرات مواد غذایی و کود را برای روسیه غیرممکن کرده و شرکت‌های کشتیرانی خارجی نیز از تبعات حمل آن می‌هراسند. مقامات روسیه اصرار دارند که تحریم‌ها برداشته شود تا غلات به بازارهای جهانی برسد. با این حال، «اورسولا فون در لاین»، رییس کمیسیون اروپا و دیگر رهبران غربی می‌گویند که تحریم‌ها تاثیری بر غذا نمی‌گذارد.

طرفین چه می گویند؟

اوکراین روسیه را به گلوله باران زیرساخت‌های کشاورزی، آتش زدن مزارع، سرقت غلات و تلاش برای فروش آن به سوریه(پس از امتناع خرید لبنان و مصر) متهم کرد.

تصاویر ماهواره‌ای که در اواخر ماه مه توسط کمپانی «مکسار» گرفته شد، کشتی‌های با پرچم روسیه را در بندری در کریمه نشان می‌دهد که با غلات بارگیری می‌شوند و چند روز بعد با دریچه‌های باز در سوریه پهلو می‌گیرند. «ولودیمیر زلنسکی»، رییس‌جمهوری اوکراین می‌گوید اقدامات روسیه به بحران جهانی غذا دامن زده‌است. مقامات غربی از جمله «چارلز میشل»، رییس شورای اروپا و «آنتونی بلینکن»، وزیر امور خارجه ایالات متحده، نیز می‌گویند روسیه غذا را به سلاح تبدیل کرده‌است.

روسیه اعلام کرده که زمانی صادرات می‌تواند از سر گرفته شود که اوکراین مین‌های دریای سیاه را بردارد و کشتی‌های وارد شده نیز از نظر وجود سلاح بررسی شوند. «سرگئی لاوروف»، وزیر امور خارجه روسیه وعده داد که مسکو از مزیت دریایی خود «سوء استفاده» نخواهد کرد و «تمام اقدامات لازم را برای اطمینان از خروج آزادانه کشتی‌ها انجام خواهد داد». مقامات اوکراینی و غربی اما در این تعهد تردید دارند. «مولود چاووش اوغلو»، وزیر امور خارجه ترکیه، این هفته گفت ایجاد آبراهه‌های امن بدون نیاز به پاکسازی مین‌های دریایی امکان پذیر است زیرا موقعیت مواد منفجره مشخص است.

چگونه به اینجا رسیدیم؟

قیمت مواد غذایی، پیش از تهاجم روسیه نیز به دلایلی از جمله آب و هوای بد و برداشت ضعیف در حال افزایش بود. «گلوبر» به برداشت ضعیف گندم سال گذشته در ایالات متحده و کانادا و همچنین خشکسالی منجر به آسیب به محصولات دانه سویا در برزیل به عنوان دلایل دیگر افزایش قیمت غذا اشاره کرد. تغییرات آب و هوایی، این شرایط را تشدید کرده‌است. شاخ آفریقا با یکی از بدترین خشکسالی‌های خود در چهار دهه اخیر مواجه است و موج گرمای بی‌سابقه در هند در ماه مارس باعث کاهش بازدهی کاشت گندم شده‌است.

همه این اتفاق‌ها همراه با هزینه‌های سرسام آور سوخت و کودهای کشاورزی،‌ مانع از پر کردن شکاف‌های دیگر کشورهای بزرگ تولید کننده غلات شده‌است.

چه کسی بیشترین ضربه را می‌خورد؟

اوکراین و روسیه بیشتر کالاهای اساسی را به کشورهای در حال توسعه صادر می‌کنند که در برابر افزایش هزینه و کمبود کالا آسیب‌پذیرند. کشورهایی مانند سومالی، لیبی، لبنان، مصر و سودان به شدت به گندم، ذرت و روغن آفتابگردان صادرشده از این دو کشور متکی‌اند. «گلوبر» گفت: «این بار بر دوش افراد بسیار فقیر است و این بدون شک یک بحران انسانی است». علاوه بر تشدید گرسنگی در جهان، افزایش قیمت مواد غذایی، خطر بی‌ثباتی سیاسی را نیز در چنین کشورهایی به همراه دارد. گرانی، یکی از عوامل آغاز «بهار عربی» بود و حالا، تکرار تاریخ امر بعیدی نیست.

دولت‌ها در کشورهای در حال توسعه یا باید اجازه دهند قیمت مواد غذایی افزایش یابد یا به نظام پرداخت یارانه متوسل شوند. مصر، بزرگترین واردکننده گندم در جهان و با رفاهی متوسط، می‌تواند از پس هزینه‌های غذایی بالاتر بر بیاید. کشورهای فقیر مانند یمن یا کشورهای شاخ آفریقا اما به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند.

این قسمت از آفریقا با گرسنگی و قحطی دست و پنجه نرم می‌کند. قیمت مواد اساسی مثل گندم و روغن خوراکی در برخی موارد بیش از دو برابر می‌شود و این در حالی است که میلیون‌ها دام مورد استفاده برای تهیه شیر و گوشت خانواده‌ها تلف شده‌اند. در سودان و یمن، درگیری روسیه و اوکراین در راس سال‌ها بحران داخلی قرار گرفت.

یونیسف اعلام کرده است که اگر جهان فقط بر جنگ اوکراین تمرکز کرده و اقدامی نکند «افزایش مرگ و میر کودکان» خطری جدی خواهد بود. آژانس‌های سازمان ملل تخمین زدند که بیش از ۲۰۰هزار نفر در سومالی با «فقر و گرسنگی فاجعه بار» روبرو هستند. حدود ۱۸ میلیون سودانی ممکن است تا سپتامبر گرسنگی حاد را تجربه کنند و ۱۹ میلیون یمنی نیز امسال با ناامنی غذایی مواجهند. قیمت گندم در برخی از این کشورها تا ۷۵۰درصد افزایش یافته است.

«جاستوس لیکو»‌، مشاور امنیت غذایی یک گروه امدادی که اخیرا از سومالی بازدید کرده، گفته: «همه چیز گران شده‌است. دسترسی به آب و غذا تقریبا غیرممکن است.» در لبنان نیز نانوایی‌هایی که پیش‌تر،‌ انواع نان مسطح را داشتند امروز برای ذخیره گندم فقط نان پیتای سفید می‌فروشند.

چه اقداماتی انجام می‌شود؟

هفته‌ها است که «آنتونیو گوترش»، دبیر کل سازمان ملل متحد تلاش می‌کند تا به توافقی برای رفع انسداد صادرات غلات و کود روسیه دست یابد. این توافق همچنین باید به اوکراین اجازه دهد کالاهای خود را از بندر کلیدی «اودسا» خارج کند. در این مدت مقدار زیادی غلات در سیلوهای اوکراینی یا در مزارع گیر کرده‌است. بحران بیشتری در راه است. برداشت گندم زمستانه اوکراین به زودی آغاز می‌شود و فشار بیشتری بر انبارها وارد می‌کند؛ حتی اگر برخی از مزارع محصولات‌شان را به دلیل جنگ برداشت نشوند.

«جو بایدن»، رییس‌جمهوری ایالات متحده می‌گوید که با شرکای اروپایی روی طرحی برای ساخت سیلوهای موقت در مرزهای اوکراین، از جمله با لهستان، کار می‌کند؛ راه‌حلی که به خطوط راه‌آهن مختلف بین اوکراین و اروپا نیز می‌پردازد. او در سخنرانی روز سه‌شنبه گفت ایده این است که می‌توان غلات را ابتدا به سیلوها، و سپس به خودروهای اروپایی منتقل کرد و آن را به اقیانوس و به سراسر جهان رساند. اما این، فرایندی زمان‌بر است.

چه چیزی هزینه بیشتری دارد؟

بر اساس شاخص قیمت گندم «فائو»، قیمت گندم در سه ماه اول سال نسبت به سال قبل ۴۵درصد افزایش یافته‌است. قیمت روغن نباتی ۴۱درصد جهش داشته و قیمت شکر، گوشت، شیر و ماهی نیز دو رقمی شده‌است. این افزایش‌ها به جهش تورم در سراسر جهان دامن می‌زند، مواد غذایی را گران‌تر می‌کند و هزینه رستوران‌داران را نیز که مجبور به افزایش قیمت‌ها شده‌اند، افزایش می‌دهد.

برخی کشورها با تلاش برای محافظت از منابع داخلی واکنش نشان می‌دهند. هند صادرات شکر و گندم را محدود کرده است. در حالی که مالزی صادرات مرغ زنده را متوقف کرده و سنگاپور را که یک سوم مرغ خود را این کشور وارد می‌کند نگران کرده است.

موسسه تحقیقات سیاست بین‌المللی غذایی می‌گوید اگر کمبود مواد غذایی با طولانی شدن جنگ بیشتر شود، می‌تواند منجر به محدودیت‌های صادراتی بیشتر شود که قیمت‌ها را نیز بیشتر می‌کند. «استیو متیوز»، پژوهشگر یک شرکت تجزیه و تحلیل داده‌های کشاورزی گفت: «مساله دیگر، کود کمیاب و گران است. به این معنی که مزارع با کم‌کاری کشاورزان، بهره‌وری کمتری خواهند داشت».